فرح آباد ساری:

معمولاً اگر قرار باشد در مورد عصر صفـوی و معمـاری این عصر بحث شود اولـین موردی که به آن اشـاره می­شود اصفهان و معماری دوران صفوی این شهر است و به جز اصفهان از شهرهای دیگری مانند: قزوین کاشان نیز سخن به میان می­آید. اما یکی از مهم­ترین و بزرگترین شهرهای ایران در دوران صفوی که از لحاظ رونق، وسعت، اهمیت و معمـاری، اصفهانی دیگر و چه بسا رُم و قسطنطنیه­ای(استانبول فعلی) دیگر محسوب می­شد شهر فرح­آباد در مازندران بود.

شهر(روستای فعلی) فرح­آباد در 28 کیلومتری شمال شهر ساری و در 2 کیلومتری جنوب دریای مازندران واقع شده است.

رودخانه­ی تَجِـن که از کوه­های جنوب ساری و از مناطق دودانگه و چهاردانگه سرچشمه گرفته، پس از عبور از جنگل­های انبوه و گذشتن از شهر ساری در نهایت از کنار فرح­آباد عبور کرده و به دریا می­ریزد.

اهمیت روستای فرح­آباد از دید تاریخی و فرهنگی به علت وجود آثار با ارزش عصر صفوی در این روستاست که آن را در شمال ایران از این لحاظ بی­همتا نموده و یکی از مهم­ترین اماکن کشور به جهت وجود آثار معماری و شهر سازی عصر صفوی است.

پیشینه تاریخی:

پیش از حکومت شاه عباس اول صفوی در این نقطه یعنی در مکان روستای فرح­آباد فعلی روستای بی­نام و نشانی به نام "طاهان" وجود داشت. شاه عباس اول صفوی در سال 1021 هجری قمری دستور داد تا در مکان روستای طاهان شهری بزرگ بنا کرد.

سپس به دستور شاه در همان سال شهرسازی در این مکان آغاز شد. بنابراین و با توجه به اینکه احتمالاً معمار و طراح شهر اصفهان و فرح آباد یک نفر بوده، اصفهانی دیگر در شمال ایران بنا گردید. یعنی تمامی عناصر شهرسازیِ عصر صفوی در اصفهان در فرح­آباد نیز لحاظ گردید، یعنی ساخت شهر درکنار رودخانه، کاخ، مسجد، مدرسه، حمام، پل، بازار و ...... تماماً در فرح­آباد بنا گشت، با این تفاوت که در این مکان از نظر معماری و شهر سازی نه سبک اصفهان به طور کامل بلکه، تلفیقی از سبک معماری و شهر سازی اصفهان و معماری بومی شمال ایران اجرا شد.

البته در وسعت شهر تغییر انجام نشد و فرح­آباد نیز با وسعت بسیار زیاد ساخته شد. ظاهراً طراح و معماران به لحاظ اقلیمی مجبور به استفاده و یا تلفیق سبک اصفهان و معماری شمال شدند و تمامی عوامل از جمله شرایط آب و هوائی را نیز مدّ نظر قرار دادند.

در نهایت ساخت این شهر در سال 1025 هجری قمری به پایان رسید و چون به لحاظ زیبائی و عظمت در شاه شادی و فرح ایجاد کرد شاه عباس آن را فرح آباد نامید.

دلایل انتخاب این منطقه برای شهر سازی:

دلایل زیادی برای ساخت شهری بزرگ در دوره­ی صفویه در این مکان وجود داشته است بگونـه­ای که شاه عباس صفوی را ملزم به ساخت و هزینه­های گزاف جهت شهرسازی و ایجاد شهری موازی با اصفهان در فرح آباد نمود که به قرار ذیل است.

1- وجود عناصر شهرسازی در دوره­ی صفویه که یکی از آنها وجود رودخانه است که زاینده­رود در اصفهان و تـِجِن در ساری (فرح­آباد)

2-ایجاد شهری جهت برقراری امنیت دریا و سواحل شرقی دریای مازندران که در آن دوران جزء خاک ایران محسوب می­شد. وجود ترکمن­ها و حضور مهم­ترین دشمنان شرقی (شمال شرقی) ایران در آن دوران یعنی ازبکان که هر از چندگاهی به مرزهای ایران حمله می­کردند و همچنین کنترل دریای مازندران موجب شد تا صفویان به فکر ایجاد شهری بزرگ در این ناحیه باشند.

  3-یکی دیگر از عوامل ایجاد شهر در فرح آباد تجارت دریایی بوده است. چون رودخانه­ی تجن در آن منطقه قابل کشتی­رانی بود و همچنین جهت تجارت با کشورهای شمال دریای مازندران وجود چنین بندرگاهی اجتناب ناپذیر می­نمود.

  4- در کنار دلایل فوق می­توان به این موضوع نیز اشاره کرد که چون مادر شاه عباس اول مازندرانی بوده و از فرزندان یکی از حکمرانان منطقه­ای محسوب می­شده است، شاه عباس از یک طرف برای علاقـه به مادر و از طرفی چون خوانین این منطقه یعنـی مازندران بعضاً گردن­کشی می­کردند و این ناحیه آخرین بخش ایران بود که پس 1000 سال حکومت مستقل و نیمه مستقل توسط حکمرانان محلی، تحت نظارت حکومت دولت مرکزی قرار گرفت و جهت مهار و کنترل ایشان این شهر را در این منطقه بنا کرد.

به هر حال شهر فرح­آباد در عصر صفوی یکی از پر جمیعت­ترین وسیع­ترین و آباد­ترین شهرهای ایران و چه بسا جهان بوده است، چراکه در خاطرات برخی از جهانگردان خارجی که درآن دوران از فرح­آباد دیدن کرده­اند نکات قابل توجهی آورده شده است. بطور مثال پیترو دولاواله جهانگرد ایتالیائی که در آن دوران از این شهر دیدن کرده است در خاطراتش چنین آورده است:

«محیط حصار فرح­آباد طولانی است و با حصارهای روم و قسطنطنیه برابری می­کند و درازای آن بیش از 6 کیلومتراست.»

همچنین ژان باتیست تاورنیه دیگر جهان­گرد ایتالیائی پس از دیدار از فرح­آباد آن را شهری با عظمت توصیف کرد و ازذعان می­کند که وی را به یاد رم انداخته است.

اکثـر کسانی که از فرح آباد دیدن نموده­اند نیز در مورد عظمت و شکوه آن در آن دوران مطالبی را ذکر نموده­اند.

پایان غم انگیز فرح­آباد:

 در زمانی که شهر در اوج شکوفائی بود  در زمان شاه عباس دوم صفوی قزاقان ناحیه­ی رِن به فرماندهی اِستپان رازین در سال 1079 هجری قمری برابر با 1668 میلادی در فرح­آباد لنگر انداختند. آنان که با نقشه­ی حمله به شهر و تخریب آن به فرح­آباد آمده بودند در ابتدا در لباس تاجران وارد شهـر شده و پس از آنکه مردم آنان را به عنـوان تاجـر شناختند، پس بازگشت به کشتی­هایشان مجدداً به شهر حمله نموده و فرح آباد را به آتش و خون کشیدند، بطوری که دیگر فـرح­آباد از زیر آن تهاجم وحشیانه کمر راست نکرد و هرگز مجدداً به شکوفائی خود نرسید. شواهد باستان­شناسی نیز تخریب قزاقها را تأیید می­نماید چرا که در اکثر جاهای این محوطه­ها (فرح­آباد) آثار آتش­سوزی، خاکستر و حتی استخوان­های سوخته نیز وجود دارد. پس از تخریب شهر، قزاق­ها سوار کشتی شده و از منطقه خارج شدند و شهر به حالت متروک باقی ماند که این موضوع را نیز شواهد باستان شناسی تأیید می­نماید چرا که در سطح و کف بناهای باقی مانده یک لایه خاک و رسوبات رودخانه ای موجود است و پس از آن سقف روی آن ریزش کرده است که در حفاری­های باستان­شناسی انجام شده این موضوع مشخص گردیده است.

مزیت­های تاریخی و باستان شناسی فرح­آباد:

بر خلاف دیگر شهرهای مهم عصر صفوی مانند اصفهان، قزوین، اردبیل و .... که نوع شهرسازی و معماری دارای سبک اصفهان است، معماری و شهر سازی فرح­آباد تلفیقی از دو نوع سبک معماری است که برای پژوهش­گرانی که در مورد معماری و شهر سازی عصر صفوی تحقیق می­کنند بسیار با اهمیت است.

بر خلاف شهرهای یاد شده­ی فوق که بخش اعظم معماری تاریخی و بخصوص صفوی به علت گسترش شهرها در دوران پس از صفویان تاکنون از بین رفته است، در فرح آباد میزان تخریب آثار به علت بکر بودن منطقه و عدم گسترش ساخت و سازهای نوین بسیار کمتر است و بیشتر آثار همچنان در زیر خاک نهفته است که امکان حفاری­های باستان­شناسی همچنان وجود دارد و می­توان در طی کاوش­ها این آثار و بخصوص آثار معماری و شهرسازی را از زیر خاک بیرون آورد. بنابراین قابلیت فرح­آباد، از لحاظ باستان­شناسی و تحقیقاتی بسیار بیشتر از دیگر شهرها و حتی اصفهان است دلیل این موضوع نیز به علت وجود رسوبات رودخانه­ای بوده است که بخش اعظمی از آثار را در خود جای داده است.

برخی از آثار مجموعه ی فرح آباد:

پل:

 با توجه به اینکه رودخانه­ی تجن از وسط شهر باستانی فرح­آباد می­گذرد ساخت پل در این شهر اجتناب ناپذیر می­نمود آن­گونه که در اصفهان ساخته شد. به درستی مشخص نیست که چند دهنه پل در شهر فرح­آباد ساخته شده اما آنچه که هم­اکنون موجود است یک دهنه پل آجری است که بخشی از آن باقی مانده است. این پل احتمالا دارای 12 چشمه بوده است.

در معماری عصر صفوی به این علت که به دستور شاهان در گستره­ی وسیعی ساخت و ساز انجام می­شد بعضاً دارای ضعف­های کالبدی نیز بود که نمونه­ی این ضعف را در پل فرح­آباد شاهد هستیم. بر خلاف پل­های دیگر که در قسمت پائین ستون­ها موج­شکن ایجاد می­شد یعنی خلاف جهت حرکت آب و پس از آن محلی به نام بدرقه احداث می­گردید تا آب پس از ورود به دهانه­ی پل به­راحتی هدایت شده و از آن خارج گردد، در پل فرح­آباد بدرقه در ورودی دهانه­ی­ پل احداث گردید و این پل فاقد بدرقه است بنابراین در زیر ستون­ها ایجاد مَکِش شده و موجب خالی شدن زیر ستون­ها و در نهایت تخریب آن گردید.

همانطور که پیش از این نیز گفته شد در مجموعه­ی فرح­آباد تنها یک پل باقی مانده است اما قطعاً پل­های دیگری نیز وجود داشته است که متعاقباً باستان­شناسان توانستند بر اساس نقل­های اهالی روستای فرح­آباد محل یکی از این پل­ها را کشف کنند.

مسجد:

 مسجد فرح­آباد که سالم­تر از بقیه­ی آثار این مجموعه بوده ومرمت نیز شده است از نوع چهـار ایوانی با شاخصه­های معماری صفوی است .

این مسجد بزرگ علاوه بر کاربری مذهبی به عنوان مدرسه دینی نیز مد نظر بوده است و دارای حجره­هایی جهت حضور طلاب نیز می­باشد، این مسجد خود بیانگر عظمت و جمیعت زیاد فرح­آباد در عصر صفوی است بطوری که در آن دوران در هیچکدام از استان­های شمالی کشور مسجدی با این عظمت بنا نگشته بود.

ظاهراً صفویان این مسجد و مدرسه­ی دینی را در مهد پیروان تشیع در ایران جهت تربیت دانشمندان شیعه و روانه کردن آنان به سراسر ایران احداث نمودند.

در حال حاضر خانه­های مسکونی اطراف مسجد در حال خریداری شدن است تا سازمان میراث فرهنگی استان مازندران بتواند پژوهش­ها و مرمت­های مورد نظر را در اطراف مسجد انجام دهد.

کاخ جهان نما:

یکی از مهم­ترین بناهای عصر صفوی در این ناحیه یعنی در فرح­آباد کاخ جهان نما بوده است که به دستور شاه عباس بنا شده و بنا به روایتی وی در تاریخ 24 جمادی الاول سال 1038 هجری قمری در این کاخ از دنیا رفته است.

در کمتر شهر ایران از دوران صفویه کاخی به عظمت کاخ جهان­نما وجود دارد. کاخ جهان­نما نیز به دستور شاه عباس صفوی احداث گردید این کاخ حدود 25000 متر مربع وسعت دارد و در دوران صفوی چشـم هـر بیننـده­ای را خـیره می کرده است این کـاخ در ساحل رودخانه تجن ساخته شده است که در حال حاضر بخش­هایی از دیوار و برج آنباقی مانده است در سال 1388 بخشهائی از این کاخ شامل بخش­هایی از راهرو­ها، خیابان­ها حمام و .... در طی کاوش های باستان­شناسی بیرون آورده شده است که هم­اکنون دومین فصـل باستان­شناسی با گستره بسیار وسیعی در حال انجام است با توجه به حفاری و کاوش­های بی­وقفه و حضور گروه قوی باستان شناسی امید آن می­رود بخش اعظم و یا حتی همه­ی این کاخ از زیر خاک بیرون آورده شود.

در طی این حفاری ها بخش­هایی از معماری و دیوارهای بنای کاخ با کاشی­کاری گچ­بری و نقاشی منحصر بفرد از زیر رسوبات رودخانه­ای و لایه­های خاک بیرون آورده شده است. همچنین وجود برخی ظروف چینی با کتیبه­هایی به خط چینی جالب توجه است که بیانگر شکوفائی و رونق تجارت در فرح آباد است.

عوامل تخریب:

عوامل متعددی در تخریب مجموعه­ی فرح­آباد دخیل بوده است در ابتدا عامل انسانی در عصر صفوی موجب تخریب شد که توسط قزاقان انجام شد.

پس از آن بیشتر عوامل طبیعی نظیر رطوبت بالای هوا، رویش گیاهان، طغیان رودخانه­ی تجن و احتمالاً زلزله موجب تخریب و مدفون شدن ابنیه­ی مجموعه­ی فرح­آباد گردید.

در دوران اخیر نیز مجدداً عامل انسانی البته به نوعی دیگر موجب تخریب بناها و آثار فرح­آباد گردید متأسفانه قاچاقچیان اشیاء عتیقه از یک سو به حفاری­های غیر مجاز در محوطه­های تاریخی- فرهنگی پرداخته و موجب نابودی و تخریب آثارشدند و از سوی دیگر اهالی بومی منطقه و روستای فرح­آباد با خارج کردن مصالح ابنیه­ی صفوی از محوطه­ها و اقدام به ساخت بـنا یا دیوار به نوعی دیگر مجموعـه فرح­آباد را مورد هجوم قرار دادند، به­طوری­که هم­اکنون نیز می­توان آجرهای صفوی را در برخی از دیوارهای نوساز اهالی روستای فرح­آباد مشاهده نمود که این روند خوشبختانه در سال­های اخیر به­طور چشم­گیری کاهش یافته است.

خاطرنشان می­گردد، با توجه به اینکه سازمان میراث فرهنگی و... کشور و همچنین مازندران به سبب اهمیت این مجموعه­ی تاریخی نگاهی ویژه به آن دارند، اقدام به ایجاد پایگاه پژوهشی در فرح­آباد نموده­اند که در حال حاضر تیمی از باستان­شناسان استان مازندران به سرپرستی یکی از باستان­شناسان با تجربه­ی کشور (جناب آقای دکتر شریفی) درحال انجام حفاری­های علمی پژوهشی باستان­شناسی در محوطه­ی کاخ جهان­نما می­باشد.